Routekaart 3

Een sociaal ontwerpproces: in de ontwikkelfase met bewoners bouwen aan de community

(Ver)bouwprojecten en gebiedsontwikkelingen bieden een unieke kans om te bouwen aan plekken waar mensen zich gezien voelen, waar zij voor elkaar klaarstaan en waar zij langer zelfstandig kunnen blijven wonen, ook bij een zorgvraag. Wanneer ontwikkelaars, woningcorporaties, gemeenten, zorg- en welzijnspartijen en bewoners vanaf het begin samen ontwerpen volgens een goed onderbouwde aanpak, ontstaan de mooiste initiatieven en leren mensen elkaar makkelijker en vroegtijdig kennen. Hierdoor ontstaat er zicht op wie er straks in de wijk wonen, wordt duidelijk wat ieders wensen en belangen zijn en ontstaat vroegtijdig eigenaarschap. Deze routekaart beschrijft een praktische werkwijze voor zo’n sociaal ontwerpproces. Deze werkwijze komt voort uit bewezen benaderingen zoals design thinking, participatory design en placemaking. De aanpak legt vanaf het allereerste begin de verbinding tussen ‘mensen’ en ‘stenen’ voor duurzame gemeenschapsvorming. Het gaat uit van een proces mét bewoners, niet alleen vóór hen.

Suggesties en aandachtspunten – stappen in het proces

Lees meer

Neem de tijd voor de verkenning: Neem de tijd om op te halen wat er leeft. Voer informele gesprekken met toekomstige bewoners en samenwerkingspartners. Ga zelf de wijk in of organiseer een laagdrempelige bijeenkomst. Richt je niet alleen op sleutelfiguren. Doel is: zicht krijgen op behoeften en maatschappelijke opgaven.
Definieer de ambitie: Vat de gesprekken samen in een eerste ambitie. Wie en wat wil je bereiken? Toets dit bij betrokkenen, waaronder de (potentiële/toekomstige) bewoners. Durf bij te stellen. Een gezamenlijke ambitie vormt het kompas voor de rest van het traject.
Ontwerpen - voer ontwerpend onderzoek uit: Maak ideeën tastbaar met maquettes, plattegronden of andere vormen. Laat betrokkenen reageren in een gestructureerd gesprek of werkvorm. Ontwerpend onderzoek = leren door te doen.
Wees helder over ieders rol: Wie geeft input, wie besluit? Vat alle feedback samen in een gedragen programma van eisen en geef terug wat je ermee doet.
Vertaal inzichten naar meer concrete plannen: Werk samen concretere plannen uit en gebruik het programma van eisen om deze plannen te toetsen. Neem de tijd om samenwerkingspartners mee te nemen in de keuzes die je maakt in de conceptontwikkeling. Werk samen toe naar een voorkeursvariant.
Proberen – test ideeën in de praktijk: Ervaar ideeën zoveel mogelijk in het echt. Bij een volledige gebiedsontwikkeling is dit natuurlijk lastiger te realiseren dan een ingreep zoals een bankje, moestuin of open ontmoetingsplek. Toch is er met technieken zoals virtual reality veel mogelijk. Test of iets werkt zoals het bedoeld is en of bewoners zich erin herkennen.
Reflecteren – borg het lerend vermogen: Plan evaluaties in, bijvoorbeeld drie of zes maanden na realisatie. Gaat de realisatie zoals bedacht? Wat gaat goed? Wat niet? Wat vraagt aanpassing? Zorg voor een terugkoppeling. Zo blijft het proces flexibel en gedragen.

Tips

Lees meer

Leer elkaar eerst kennen: Neem de tijd om kennis te maken met samenwerkingspartners voordat je het proces inhoudelijk opstart. Relatie en vertrouwen vormen de basis van samenwerken.
Geef ruimte aan stille stemmen: Betrek (juist) ook ouderen, jongeren en mantelzorgers. Hun ervaringen zijn vaak onderbelicht, maar cruciaal voor een optimaal zorgzame woon- en leefomgeving.
Stel concrete vragen en verzamel gericht input: Stel duidelijke vragen en gebruik formats die uitnodigen tot meedenken, bijvoorbeeld stickers, invulkaarten of korte gesprekken met verslaglegging.
Stuur op diversiteit én verbinding: Betrek bij gebiedsontwikkeling bij voorkeur nooit één doelgroep. Onderzoek toont aan dat gemengde wijken met een mix van doelgroepen (en dus ook een mix van inkomensgroepen) positieve effecten hebben op veiligheid, welzijn en verbinding in de buurt.

Voorbeelden

Lees meer

Space-S (Eindhoven) – Dit is een woonproject waar toekomstige bewoners vanaf het allereerste moment actief meededen in het ontwerpproces. Via workshops, pop-up-sessies, online platforms en bijeenkomsten dachten zij mee over de opzet van het complex, de woningen en de gemeenschappelijke voorzieningen. De uitkomst: 402 sociale huurwoningen voor een diverse groep bewoners (jong, oud, met en zonder zorgvraag) rondom collectieve binnentuinen, daktuinen, werkplaatsen en een buurtkamer. Ook het beheer is mede vormgegeven door bewoners, in een structuur die nog steeds werkt. Meer weten: Space-S Eindhoven - INBO
Parkentree (Schiedam) – ParkEntree is de eerste woon- en leefbuurt in Nederland volgens het concept Senior Smart Living, dat speciaal voor vitale 50-plussers is ontwikkeld. Het project werd in 2014 geïnitieerd door ontwikkelaar Blauwhoed, in samenwerking met Beyond Now. Uniek in dit project was de intensieve co-creatie met toekomstige bewoners, die meebeslisten over woningindeling, balkons, de gezamenlijke binnentuin en een lounge voor ontmoeting. Blauwhoed ging als ontwikkelaar uit van de wensen van senioren. Beyond Now leverde het conceptuele kader van Senior Smart Living en begeleidde de participatieprocessen. ParkEntree bewijst dat een intensief co-creatie proces met toekomstige bewoners leidt tot een slimme, aantrekkelijke en toekomstbestendige woonomgeving voor senioren. Meer weten: Parkentree Schiedam
Vreeswijkpak (Amsterdam Zuid-Oost) - Vreeswijkpad is een kleinschalig wooncomplex van woningcorporatie Rochdale, ontwikkeld in nauwe samenspraak met toekomstige bewoners. Vanaf het begin kregen zij een actieve rol in het ontwerpproces. Samen met Open Kaart en architectenbureau KAW dachten de bewoners mee over de inrichting van het gebouw, de invulling van gedeelde voorzieningen en de organisatie van het beheer. In een iteratief traject werden ideeën en wensen vertaald naar een ontwerp dat niet alleen fysiek ruimte biedt voor ontmoeting, maar ook sociaal eigenaarschap mogelijk maakt. Na oplevering nemen bewoners verantwoordelijkheid voor het dagelijks beheer van gemeenschappelijke ruimten, zoals de binnentuin en ontmoetingsplek, én zijn zij betrokken bij het selecteren van nieuwe bewoners. Meer weten: Beheercoöperatie Vreeswijkpad – Open Kaart
Zo willen wij wonen – Dit is een initiatief van Groningse bewonersgroepen dat alternatieve woonvormen voor ouderen ontwikkelt en deelt. Hun missie: woonvormen die bewoners en hun naasten (mede) zelf ontwikkelen, zodat iedere deelnemer een zo zelfstandig mogelijk thuis kan behouden, omringd door geborgenheid, ontmoeting en zorg. De kennis die zij daarbij opdoen, gebruiken ze om elkaar en anderen te inspireren. De stichting begeleidt een breed palet van acht initiatieven: waaronder Goudvoormekaar (Winschoten), DeMensplek, Waardig Wonen (voor mensen met dementie), Brokanthuis. Meer weten: Zo Willen Wij Wonen - Nationaal Programma Groningen

Dilemma’s

Lees meer

Participatie versus visie – hoe ontwikkel je nu het juiste? Participatie wordt vaak ingezet om wensen van bewoners op te halen. Ontwerpers nemen deze signalen serieus, en passen hun plannen daarop aan. Maar juist daarin schuilt een spanningsveld: bewoners kunnen dan óók hun behoefte aan privacy benadrukken, door bijvoorbeeld te vragen naar schuttingen of individuele tuintjes. Deze ingrepen kunnen echter haaks staan op een visie waarin ontmoeting, openheid en collectief gebruik van ruimte centraal staan. Dit levert een dilemma op: hoe maak je als ontwerper een goede afweging? Een mogelijke aanpak is om bewoners niet alleen te vragen wat ze willen, maar vooral waaróm zij dat willen. Soms zijn er alternatieven die recht doen aan de behoefte zonder de visie in de weg te staan, zoals een lage haag in plaats van een schutting, of een beschutte zitplek die nog steeds recht doet aan open zichtlijnen. Het gesprek blijven voeren en zorgen voor creatieve iteraties is dus van groot belang.

Andere routekaarten van Werken aan gemeenschapsvorming

Aanjagen van gemeenschapsvorming – de rol van de community builders

Ontwerpen voor een zorgzame gemeenschap: ruimtelijke keuzes die mensen met elkaar verbinden

Businesscase community building en ontmoetingsruimte